BAHTİYAR AŞİRETİ VE RUTANLILAR

Bahtiyar aşireti ile İran’ın ünlü Bahtiyarileri’nin ilişkili olmaları büyük bir olasılıktır. “Bahtiyariler” başlıklı yazımda bu düşüncemi ifade etmiştim.
Bahtiyar ve Rutan adları kaynaklarda yer yer bir ve aynı aşiretin alternatif adları gibi kullanılırken, bazen de iki ayrı aşiret gibi elealınırlar.
Sade halktan edindiğim bilgilere göre, Bahtiyar aşiretinin üç kabilesi vardır:

Barasor
Bu kabilenin Barasor adlı bir köyden geldiği rivayet edilir. Bu köyün PKK’lilerin 33 kişiyi öldürdükleri Barasor köyü olduğunu söyleyenler vardır. Bahsi geçen köy bugün “Sünni” ve “Türk” olarak tanımlanmaktadır.

Torutlular
Halka göre “Ermeni” asıllıdırlar. Çihik (Çiçekli) nahiyesi ve çevresinde yerleşik Rutanlılar arasında bu bölgeye Hozat’a bağlı Torut/Torum’dan geldiklerini söyleyen yakından tanıdığım evler vardır. Torud, Antranik’e göre, Mirakyanların önderlerinden birinin adıdır. Antranik, Dersimli Mirakyanlar’ı “Ermeni” olarak tanımlamaktadır. Tarihte Kafkasya adlı eserinde General İsmail Berkok, eski Kırımlılar arasında “Tor” ve “Torit” adlarının varlığından, Çerkez (Adige, Kirkas, Sirkas) aşiretlerinden birinin de Tor/Torit adı taşıdığından ve Karadeniz sahilinin (Nevorosiski) hâlâ bu aşiretin adıyla Tor sahilleri (Kot-Detoret) diye bilindiğinden sözetmektedir.

Derikliler
Rivayete göre Mardin Derik’ten gelmedirler. Derik’te Rutanlılar bugün de etkin bir aşiret olarak mevcutturlar. Bahtiyarlılar’ın bir kolu/kabilesi gibi görülen Rutanlılar’ın bu Derik’ten gelenler, yani Derikliler oldukları sanılmaktadir. “Dersim” adlı kitabında Antranik’in Dersim aşiretleri arasında saydığı “Dırek-Uşağı” adı, Derikliler’e referans olmalıdır. Barbro Karabuda’nın İsveç dilinde kaleme alınan aşiretlerle ilgili çalışmasında, Varto’da “Torom” adlı bir yer, Diyarbakır bölgesinde Rutan aşireti, Derik’te Delikan aşireti kayddedilir. Aynı kitapta Hakkari Yüksekova’da sınırın TC tarafında Diri adında bir aşiret sayılır. Diri, Derik, Delikan, adları ilişkili midir? Tüm bu adların Der veya Del kökünden gelmesi mümkün müdür? Bu konuda kesin bir şey denemezse de üzerinde düşünülmeye değer.

Yıllar önce Nürnberg’de karşılaştığım yaşlı bir Rutanlı (Ali Yılmaz), Rutan adının “kılıç zoruyla din değişen” anlamına geldiğini, onların gerçekten de zorla din değiştiklerini, pirlerinin ise genelde Kureşanlılar olduğunu söylüyordu.

Rutanlılar’ın İç Dersim’deki Yerleşmeleri

Hozat’taki Rutan yerleşmeleri:
Torut (Torum), Lolan Taneri, Pakıra/Pakra, Cıbıko, Kemer Sur, Sorbıke, Çırtıko, Hopıke, Tesnak ve Derik köyleri.
Bu bilgiler kişisel gözlemlerime ve halktan edindiğim bilgilere dayalıdır.
Jandarma Umum Kumandanlığı’nın “Dersim” başlıklı kitabı Rutanlılar’ı Hozat ile Sin Nahiyesi arasında gösterir. Bu kitaba göre bu bölgede “Söke” adında bir Rutan köyü de vardır. Notlarımda “Türk Taner” diye bir yerleşmeleri de geçiyor. Akkoyunlu Uzun Hasan’ın adını “Hasan el-Tanel” olarak yazan Taylor’un yazısında, Dersim’de “Tanel” adında bir köyden de sözedilir. Taner ve Tanel, aynı adın şekilleri gibi görünüyorlar.

Çihik Nahiyesi’ne bağlı Rutan köyleri
Çığek, Çırtik, Gome Haciyan (Hacı Köm), Korte Guri, Goma Munzur, Golan ve Arman.
Burdaki Rutanlılar arasında yoğun şekilde yaşadıkları bu bölgeye Hozat Torum’dan geldiklerine dair bir gelenekleri vardır.

Rutan Adı Konusunda İpucu Olabilecek Bazı veriler
Hurri adları Alarut (Ararat, Alarot), Urartu, Rusa (Ursa, Urastu, Urashtu) ve Lutipri gibi adlarda “rut” öğesi veya kökü olabilir mi? Toumanoff, Urartu’nun tam merkezindeki Rushtuni evi ve beyliği hakkında yazarken, Rusa kral adını bu evle ilişkiye sokar ve bu evin Urartu kraliyet evinden olduğunu söyler ki, Ruştuni ve Rutan adları da kıyaslanabilirler belki.
Cevdet Türkay’ın yayınladığı Osmanlı arşivlerinde Rut-Rutan adının yer yer Rus-Rusan şekillerine girdiğine tanık olunur. Bu arşivlerde R harfi ile başlayan adların önüne İ ve U seslerinin geldiği veya getirildiği de dikkat çeker.
Bu dönüşüm nedeniyle Rus ve Ruten sözcükleri üzerinde kısa bir açıklama yararlı olabilir.
“Rus” adı Yunan kaynaklarında M.S. 8’inci veya 9’uncu yüzyılda görünür. Rus, Rusia, Ruscia, Ruzia, Ruzzia veya Rossia gibi değişik formlar altında bir zaman için birçok halkın kolektif adı gibi kullanılır.
“Ukraine - A Concise Encyclopaedia” (1963) adlı ansiklopedinin birinci cildine göre Ruthen/Ruteni/Rutheni adı Latince bir sözcüktür. İlk olarak 1089’da “Annales Augustani”de görünen ve Ukranya dilinde “Rusyny” şeklinde telaffuz edilen bu sözcük 12’inci ve sonraki asırlarda Ukranyalıları tanımlayan “Russi” adının sinonimidir. Roman Curia’sı kayıtlarında Ukranyalılar ile Beloruslar’a bu adla referans verilmiş, Avusturya-Macaristan yönetimindeki Ukranyalılar (Galiçya, Bukovina, Transkarpat Ukranyası) Rutenler diye tanımlanmıştır.
Kısacası Ruthenler adı dar anlamda Ukranyalılar'a karşılık kullanılmıştır. Ortaçağlarda daha geniş anlamlar kazanarak özellikle Katolik inançtan olan Polonya-Lithuania ortak krallığı içindeki Ukranyalılar ile Beloruslar’ı tanımlar olmuştur. Hatta bazen tüm Doğu Slavları’na (Ukranyalılar, Beloruslar ve Ruslar) Ruthen denilmiştir.
Polonyalılar Galiçya’ya Rus (Ruthen) Eyaleti demişlerdir.
1654’te Halepli Paul, Ukranya’ya Rus, Ukranya halkına ise Ruthenler diyerek onları “Muscovitler”den (Moskova prensleri) ayırmıştır.
Özetle, Ukranya ve Ukranyalılar asırlar içinde farklı adlarla anılmışlardır. Ancak 19 yüzyıl sonlarından itibarendir ki düzenli olarak Ukranya ve Ukranyalılar denmiştir.
Ukranya adının orijini az önce adını verdiğimiz kaynağa göre “sınır toprağı” anlamlı Slavca bir sözcüktür.
Ukranyan’ın en eski halkı Kimmerler, daha sonra da onların yerini alan İskitlerdir. M.Ö. 950’den kalma bir Fenike dünya haritasında bugünkü Ukranya toprağına Magog ve Gomer denir. Destanlardaki Gog adının Kimmerlere referans olduğu tahmin ediliyor.
Ukranyalı (Galiçyalı) bir Marksist olan Roman Rosdolsky, 1948’de yayınladığı “Engels and Nonhistoric Peoples: The National Question İn The Revolution of 1848” adlı eserinde, 1848-49’larda Avusturya`daki Ukranyalılar'ın kendilerini “Ruthen” ve “Rusni” gibi adlarla adlandırdıklarını yazmaktadır. 1848’de bir Ruten ulusal hareketi sadece Galiçya’da belirgindi ve bunlar o sıra Katolikti. Ama 19. yüzyılda Ruslaştırmanın bir yolu olarak Rusya tarafından zorla Ortodoks yapıldılar. Rosdolsky, bu Galiçya Ruthenleri’nin sonraları hem Ruski adına tepki olarak, hem de resmi dilde “Küçük Rusya” adı verilen Rusya Ukranyası’ndaki aynı milliyetten halk ile birlik isteklerinin bir sembolü olarak eski ve tarihi adları olan Rutenler adını bırakıp Ukranyalılar adını benimsediklerini not eder.
Brugsch Bey, Mısır’daki Karnak yazıtında Ruten (Luten, Lutennu, Rutennu) sözcüğünün Suriye’nin en eski adlarından biri olarak geçtiğini yazmaktadır. Bu yazıtlarda Ruten ve Kenaan toprakları örtüşürler. Mısır yazıtlarında Ruten sözcüğüyle Filistin’de bir aşiret konfederasyonun adı olarak da karşılaşılır.
Kadeş, Damaskus ve Beyrut Karnak yazıtlarında "yukarı Ruten" denen topraklara dahil kentler arasında anılırlar. Bu toprakların halkına da yer yer Rutenler denmektedir.
"Yukarı Rutennu" 12 İsrail aşiretinin yerleştiği rivayet edilen topraklar içinde gösterilir.
Efsanelerde insan ırkının ilk yerleşmelerinden biri olarak geçen ve Nemrut tarafından kurulduğu söylenen Asurya kenti Resen ve Nemrut adlarıyla Ruten adı arasında bir yakınlık olup olmadığı da düşünülmeye değer bir noktadır